„Arheologija je priča o izgubljenim saznanjima koja treba izučiti na umetnički način... ono što mi poimence pamtimo i učimo, samo je mali odsečak ljudskog trajanja.“ Ova misao, koja se savršeno uklapa u Uneskovu viziju očuvanja svetske baštine, citat je iz knjige koju je napisao Dragoslav Srejović (1931–1996), srpski arheolog i akademik, najpoznatiji po arheološkom otkriću Lepenskog vira, mezolitskog lokaliteta u istočnoj Srbiji, ali i brojnih drugih nalazišta, među kojima je i Feliks Romulijana.
Arheološki lokalitet, upisan na Uneskovu Listu svetske baštine pod nazivom „Gamzigrad - Romulijana, palata Galerija“, nekada je bio utvrđena palata i memorijalni kompleks rimskog imperatora Galerija. Palatu je car podigao nakon uspešnog pohoda na Persijance 298. godine, a snažna utvrđenja koja je okružuju simbol su njegove vojne veštine. Sam naziv Romulijane asocira na ime Galerijeve majke Romule i mogao bi da znači „Romulina vila“. Prema dr Srejoviću, međutim, pridev feliks u nazivu mesta nije bio puki dekorativni pridev, već je služio jedino da označi svetu, slavnu i prosperitetnu prirodu bogova ili careva. Simbolika je višestruka: Galerijev prethodnik Dioklecijan cara Galerija je nazvao novim Romulom, prema mitskom utemeljivaču Rima. Galerijeva majka Romula, sveštenica paganskog kulta, i sama je dobila ime po Romulu. Prema svemu tome, Galerijev kompleks hramova i palata imao je tri glavne svrhe - bio je mesto obožavanja božanske ličnosti Galerijeve majke, spomenik njegovim carskim poduhvatima, i uz to je bio luksuzna vila.
Kompleks sačinjavaju utvrđenje s palatom, objekti javne namene, grobnice i mauzoleji na obližnjem brdu. Prvi put Romulijanu spominje 1835. godine saksonski grof Sigmund fon Herder u svom putopisu „Rudarsko putovanje po Srbiji 1835. godine“. Potom je nekoliko važnih istoričara i geologa posetilo to mesto, a za Gamzigrad se zainteresovao i austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic koji je rekao da je „Gamzigrad, jedan od najlepših spomenika prošlosti...“ i „jedan od najvećih i najbolje očuvanih spomenika rimake arhitekture u Evropi“. Nažalost, s vremenom je slabilo interesovanje za kompleks, pa su tek 1953. godine započela sistematska arheološka istraživanja.
Celina se sastoji od dve fortifikacije koje su činile ogromne kule povezane bedemima. Prostor unutar utvrđenja podeljen je po osi sever-jug. U severnom delu bio je carski rezidencijalni kompleks s malim hramom za koji se još ne zna kome je bio posvećen. Arheolozi su ispred hrama otkrili delove kolosalne mermerne skulpture Jupitera s orlom na ispruženoj desnoj ruci. Jupiter je tu zauzimao centralno mesto, jer se tetrarhija (četvorovlašće) - sistem kome je Galerije pripadao - ostvarivala po volji vrhovnog rimskog boga. Dioklecijan, tvorac tetrarhije, sebe je proglasio Jupiterovirn predstavnikom na zemlji. Iskopani su, konzervirani i izloženi samo službeni objekti, ali je sondažom nepobitno utvrđeno postojanje privatnih objekata.
Južni deo kompleksa obuhvata javni prostor - tu su Jupiterov hram, terme i horeum (vrsta skladišta). Samo Jupiterov hram je arheološki ispitan, a istraživanja u termama još traju. Ostali objekti u južnom delu samo su identifikovani sondažom. Na brdu Magura, oko kilometar istočno od palate, nalazi se grupa komemorativnih građevina, uključujući i ostatke mauzoleja i spomenika cara Galerija i njegove majke Romule. U blizini su vidljivi tragovi antičkog puta, pored ostataka tetrapilona - monumentalne kapije sa četiri prolaza. Arhitekturu carskog kompleksa krase impozantni stubovi, dekorisani kapiteli i zidovi, kao i dekorativna arhitektonske plastika. Podni mozaici izuzetno su lepi, s vešto izvedenim motivima i od izuzetno su kvalitetnog materijala, što ih svrstava među najznačajnije u celom Rimskom carstvu. Prostoma kompozicija zgrada utvrđene carske palate i memorijalnog kompleksa jedinstvena je u svom vremenu.
Gamzigrad - Romulijana je imao burnu povest: preistorijsko naselje iz II milenijuma pre Hrista, postalo je rimska naseobina u II veku. Galerije je sagradio utvrđenu palatu krajem III veka, a nakon njegove smrti mesto je promenilo namenu i postalo sakralni objekat u kasnom IV veku, vizantijsko naselje u V veku i, na kraju, srednjovekovni grad u XI veku. Nebrojeno puta bio je meta napada Huna i Avara, i ppdizao se iz pepela svaki put s drugom namenom. Nažalosy, Gamzigrad je konačno napušten u drugoj polovini XI veka, i ostao je zaboravljen do savremenih iskopavanja.
Dragoslav Srejović je, prema svedočenjima, pred smrt izrazio zabrinutost da će Gamzigrad - Romulijana ponovo pasti u zaborav: „Ne dozvolite da se Romulijana, bogata škrinja koja blista u svojoj veličanstvenoj usamljenosti - pretvori u zmijarnik“, poručio je. S mestom na Uneskovoj listi svetske baštine, u jeku arheoloških istraživanja i sa sve većim brojem turističkih poseta, čini se da će se ostvariti njegova poslednja želja - da Romulijana oživi i blista.
Izvor: Elevate - The inflight magazine of Air Serbia, March 2015
Tekst: Stefan Kondić
Galerija
