Mesto na kojem se danas nalazi Saborvna crkva u Beogradu, posvećena Svetom arhistratigu Mihailu, nesumnjivo čuva svoju harizmu još iz kasnog srednjeg veka i onog vremena kada je tu podignut prvi hram. Označeno kao prostor sa kojeg su vernici upućivali svoje molitve Bogu, ono je tokom XVI, XVII i XVIII veka menjalo izgled shodno sakralnim građevinama koje su tu podizane ili obnavljane. Poslednja crkva, pre današnje, sazidana je 1728. godine, a zabeležena je kao jedini pravoslavnih kram koji je opstao u Beogradu za vreme turske vladavine, odnosno pre donošenja hatišerifa i uspostavljanja unutrašnje autonomije u Srbiji.
U opširnoj monografiji o Sabornoj crkvi istoričar umetnosti Branko Vujović navodi, između ostalog, da su mnogi značajni događaji za srpski narod upravo na ovom mestu obeležavani – sa crkve se oglasilo prvo zvono u, od Turaka oslobođenom, Beogradu; tu je obavljeno „svečano miropomazanje Miloša Obrenovića za kneza Srbije, prvog kneza posle Kosova“; zatim kralja Milana I Obrenovića; krunisanje Petra I Karađorđevića. U ovom hramu se čuvaju mošti znamenitih Srba – cara Uroša, despota Stefana Štiljanovića, a tu su i grobnice kneza Miloša i Mihaila Obrenovića, dok ispred ulaza u crkvu počivaju dva srpska prosvetitelja – Dostije Obradović i Vuk Stefanović Karadžić. U crkvi su, uz nekoliko znamenitih crkvenih visokodostojnika, vladika i mitropolita, sahranjena i dva srpska patrijarha: Gavrilo Dožić i Vikentije Prodanov.
Kai i za mnoge druge velelepne građevine u Beogradu, zahvalnost za podizanje nove Saborne crkve dugujemo knezu Milošu, vladatu koji je vodio zemlju napred, neprestano zagledan u Evropu. On je, uz ostalo, podizanjem novih građevina želeo da pokaže približavanje evropskom arhitektonskom duhu. Ipak, pre nego što je 22. jula 1836. godine izdao naredbu da se otpočne sa rušenjem stare crkve iz 1728. godine i izvrše pripreme za podizanje nove, Miloš je obavio mnoge konsultacije, sa Sovjetom i drugim zvaničnicima, o tome da li je za novac koji je namenjen ovom zdanju bolje zvršiti obnovu starog, postojećeg ili sazidati novi hram. Kada je odlučeno da se podigne novi hram, napravljena je licitacija kako bi se dobila najpovoljnija ponuda tadašnjih građevinskih majstora. U Arhivu Srbije čuva se dokument u kojem je zabeleženo da je „sklopljen ugovor sa pančevačkim majstorima za izgradnju Saborne crkve za sumu od 31.000 forinti“. Tako je aprila 1837. započeta gradnja nove crkve prema planovima Fridriha Adama Kverfelda, a završena je 1840. godine. Zatim je usledilo unutrašnje dekorisanje koje je potrajalo do 1845. godine.
Crkva je arhitektonski uobličena spretnim uklapanjem dva stila – klasicističkog i baroknog. I upravo ti barokni elementi zvonika sa svojom karakterističnom pozlatom, čine onu prepoznatljivost Saborne crkve koja se uočava kao jedna od najlepših vizura Beograda. Ona je bila inspiracija mnogim umetnicima za nastanak različitih veduta Beograda, najčešće rađenih grafičkim tehnikama.
Za ukrašavanje unutrašnjosti crkve vezana su dva izuzetna srpska umetnika XIX veka, obrazovana u Beču – Dimitrije Avramović (1815-1855), koji je naslikao ikone na velelepnom ikonostasu i živopisao hram (ubacivši i svoj autoportret u kompoziciju „Beseda na gori“), i vajar Dimitrije Petrović (1799-1852) koji je radio duborez. Kasnije delove živopisa izveo je Anastas Stefanović, koji je uz to uradio i ikonu sv. Save nad grobom mitropolita Mihaila.
Riznica Saborne crkve u Beogradu čuva dragocenosti neprocenjive vrednosti – od ikona, relikvija i crkvenih sasuda, do starih knjiga i svešteničkih odeždi.
Harizmu koju vekovima čuva saborna crkva, srpski narod se trudi da održi. Stalnim konzervatorskim radovima i obnavljanjima ova svetinja neprestano zrači neobičnim sjajem. Kao kultno mesto, posebno poslednje decenije dvadesetog veka, Saborna crkva je postala neka nova inspiracija i srpskoj omladini.
Izvor: New Review JAT Airways, April 2005
Tekst: Spomenka Jelić Medaković
Galerija
